Wydawnictwo "Czarne", Beskid Niski z tragicznymi losami Łemków w tle

Każdy, kto ceni sobie współczesną literaturę faktu musi natknąć się na książki wydane nakładem Wydawnictwa Czarnego z obecną siedzibą we wsi Wołowiec, kilkanaście kilometrów na południowy wschód od Gorlic. Nazwa oficyny wzięła się od jednej z poprzednich siedzib - wsi Czarna.
Warszawska reporterka Monika Sznajderman wspólnie ze znanym prozaikiem i reporterem Andrzejem Stasiukiem w połowie lat osiemdziesiątych wybrali za swoje miejsce do życia okolice nieco na zachód od Bieszczad, pomieszkując po kilka lat we wsiach dawniej łemkowskich, by na dłużej osiąść w Wołowcu.

Wspomina pierwszą wydaną książkę, oddany w maszynopisie (w ich chałupie w Czarnem, w połowie lat dziewięćdziesiątych nie było jeszcze światła, świeciło się lampą naftową) do drukarni ojców redemptorystów w Tuchowie zbiór opowiadań Przez rzekę Andrzeja Stasiuka. 

Pierwszą część książki wypełniają opisy pieszych peregrynacji autorki po okolicznych wsiach, zwraca uwagę na krajobrazy i przeplata te wrażenia ze zręcznie wplątanymi faktami z historii tej ziemi i zamieszkującymi ją mieszkańcami, wspomagając się wypisami ze źródeł archiwalnych oraz dawnymi opisami podróży w te okolice. Były to wsie biedne, w których życie płynęło na ogół powoli. Zdarzały się pogromy, których ofiarami padali nieliczni zamieszkali tu Żydzi (miejscowi nie brali w nich udziału, ale przyglądali się niszczeniu sklepików i karczm oraz biciu nieszczęśników), a jak przyszedł okres nieurodzajów zaczęła się masowa emigracja do Ameryki. Niekiedy kończąca się sromotnym powrotem, a że nie zarobili pieniędzy, za przewóz statkiem płacili pracą. Rozkwit nastąpił tuż po I wojnie, gdy w tych okolicach odkryto złoża ropy naftowej. Beskid Niski pokrył się gęstą siecią szybów, a co ambitniejsi ukończyli szkołę wiertnictwa i zarabiali krocie za granicami kraju.

II wojna przyniosła holokaust i całkowite zniknięcie z tych ziem Żydów, a ich domy i dobytek przejęli sąsiedzi.

Największe nieszczęścia dotknęły Łemków w Polsce Ludowej. Do tych wsi docierały pod koniec wojny i już po przejściu Armii Czerwonej i polskich armii, bandy UPA. Nie było mordowania, ale siłą wymuszano oddawanie bydła, koni i zgromadzonych plonów. I kiedy weszła władza ludowa miała gotowy pretekst do masowych oskarżeń o sprzyjanie ukraińskim nacjonalistom, aresztowań, osadzeń w obozach koncentracyjnych (nazywanych obozami pracy), a w końcu masowych wysiedleń w ramach akcji "Wisła". Autorka przytacza dramatyczne przejścia  poszczególnych osób i ich rodzin. W rezultacie z ponad 700 mieszkańców Wołowca pod koniec lat czterdziestych ostało się ich kilkadziesiąt. Potem wróciło kilku, choć wiadomo było, że muszą urządzać się całkowicie na nowo.. A pozostawione domy przeznaczono dla tzw. osadników, zaś pola i lasy przejęły PGR i tzw. kołchozy, czyli spółdzielnie produkcyjne.

Mój opis jest suchy, zaś w wykonaniu Moniki Sznajderman jest to reportaż literacki a właściwie esej wysokiej artystycznej próby, wart przeczytania także i z tego względu.

Przeczytałem szybko tę książkę w czasie rejsu wycieczkowcem. Na szczęście zabrałem ze sobą jeszcze grubą księgę Obraza : eseje o cenzurze J.M. Coetzee'go,, o której będzie, gdy doczytam ją do końca.