Sprawy polskie i żydowskie

Nie doszedłem jeszcze do ostatniej kropki w książce Janiny Bauman "Nigdzie na ziemi". Zostało jeszcze kilka króciutkich form prozatorskich, łącznie niespełna 30 stron, podobnie jak to dłuższe, zatytułowane "Powroty" o charakterze autobiograficznym.

Główny zrąb książki stanowią wspomnienia autorki z lat powojennych w Warszawie aż do roku 1968, gdy Autorka wspólnie z mężem postanowili wyemigrować. Do Izraela, bo tylko na taki wyjazd można było dostać zgodę. Z osobistych relacji wiem jednak, że wielu emigrantów tam nie dotarło, poprzestając na wydostaniu się z Polski. Baumanowie jednak spędzili niespełna dwa lata w Izraelu, gdzie oboje mieli bliskich krewnych. Ostatecznie jednak osiedli w Leeds w Anglii, gdzie Zygmunt otrzymał katedrę na uniwersytecie, a Janina posadę w... bibliotece szkolnej. Choć wszystkim trudnym egzaminom wieńczącym studia nie podołała.

Wspomnienia z Warszawy przeplatane są opisem krótkich epizodów z późniejszych pobytów na emigracji. Autorka tylko mimochodem przypomina traumatyczne dla niej nie tylko lata wojny, ale i pierwsze dni powojenne, gdy pojawiwszy się w swoich rodzinnych okolicach na Pradze usłyszała komentarz, wyrażający niezadowolenie, że Hitler wszystkich Żydów nie wytępił. Dlatego bliska była decyzji o wyjeździe do Palestyny (państwo Izrael powstało dopiero w maju 1948 r.). Ostatecznie postanowiła jednak pozostać w kraju, który podobnie jak jej rodzice uważała za swój. Podjęła studia filozoficzne, podczas których poznała, a po 12 latach poślubiła swego kolegę z roku Zygmunta Baumana  Był wtedy wtedy kapitanem formacji KBW. Doszedł potem do stopnia majora, a gdy w 1953 r. rozpoczęła się nagonka na Żydów w Związku Radzieckim, do czego sygnałem było oskarżenie żydowskich lekarzyo zamiar zgładzenia Stalina, z dnia na dzień i on został z wojska wydalony. Podobnie jak wielu innych oficerów żydowskiego pochodzenia. Otrzymał jednak jako cywil szansę robienia kariery naukowej na uniwersytecie. Wykorzystał ją, uzyskując doktorat a następnie habilitację (o ruchu robotniczym w Wielkiej Brytanii). Autorka  zaś robiła karierę w kinematografii, gdzie zajmowała się głównie oceną nadsyłanych scenariuszy, a potem także ich kwalifikacją do produkcji.

Z natury rzeczy szczególnie wiele miejsca poświęciła zorganizowanej odgórnie nagonce antysemickiej rozpoczętej w 1967 r., a nasilonej wiosną roku następnego.

Te wydarzenia ostatecznie rozwiały złudzenia obojga Baumanów do partii, której oboje byli od lat członkami. Ona oddała w końcu legitymację i straciła w rezultacie kierownicze stanowisko, on zaś zaangażował się we wspieranie buntujących się i strajkujących studentów. Został więc nie tylko pozbawiony możliwości pracy dydaktycznej, lecz usunięty z uczelni, a poza tym stał się jednym z głównych celów zmasowanej nagonki medialnej. Przedmiotem ataków ze strony części rówieśników stały się ich dzieci, Postanowili więc nie posyłać ich do szkoły. Wszystko to razem sprawiło, że uznali, że w Polsce nie mają przyszłości. Mimo wsparcia ze strony znajomych, mimo namó, żeby próbowali ten trudny okres przetrwać, złożyli wniosek o "paszport w jedną stronę". Wyprzedali co się dało,  większość książek (ok. 2000) zaś spisali (dość dokładnie według instrukcji, był to warunek możliwości wywiezienia ich z kraju) w celu wyekspediowania do miejsca przyszłego zamieszkania. A potem całymi dniami asystowali w urzędzie celnym przy ich przeglądaniu, jak też kontroli innych wywożonych części dobytku, a przy okazji ich złośliwym niszczeniu, np. pościeli. Budująca w tym wszystkim była tylko solidarność i pomoc ze strony ich znajomych i współpracowników.

Jak już zaznaczyłem, tom kończy się dłuższą opowieścią fabularną oraz kilkoma krótszymi opowiadaniami czy wręcz miniaturami, w części nazwanymi terapeutycznymi. Ich pisanie pomagało bowiem autorce uporać się z pamięcią holokaustu i pierwszych lat powojennych. Opowieść "Powroty" sprawia wrażenie syntezy powojennych losów Żydów polskich, choć pewnie słuszniej byłoby napisać o nich jako o Polakach pochodzenia żydowskiego, narodowość bowiem jest raczej kwestią wyboru, niż urodzenia. Wydaje się, że w najwiekszym stopniu znajduja sie tu zapozyczenia z biografii Zygmunta Baumana.. Oto profesor uniwersytetu w Leeds, ożeniony z Brytyjką, z którą niezbyt mu się układa, dostaje na początku lat dziewięćdziesiątych zaproszenie na konferencję do Warszawy, którą opuścił w 1968 roku. Chce spotkać ludzi, którzy ukrywali go jako dziecko w czasie wojny oraz wujostwo, u których wzrastał otoczony rodzicielską miłością. Mieszają się tu zresztą dwa czasy: dzieciństwa Adama (tak nazywa się bohater) oraz teraźniejszy, gdy po przylocie odwiedza miejsca zapamiętane, spotyka wuja, który oferuje mu swoje mieszkanie na kwaterę, bierze udział w konferencji i w licznych spotkaniach z ludźmi, z którymi się przyjaźnił (wśród nich swoją miłość sprzed emigracji).  Odnowił je i wraca do Anglii z postanowieniem, że będzie odwiedzał kraj swojej młodości, kraj bliskich i przyjaciół, ale też kraj, w którym wciąż żywy jest antysemityzm Nie umie bowiem pogodzić się z tym, że nie są usuwane napisy antysemickie w miejscach publicznych, z tym, że na straganach kupić można antysemickie publikacje (wtedy, gdy dzieje się akcja tej opowieści, Plac Defilad i jego okolice były wielkim targowiskiem, z blaszakami, łózkami polowymi i stolikami balkonowymi) i z tym, że narzekania na niedogodności i drożyznę puentowane są wskazaniem na Żydów jako winnych.

Mam wrażenie, że to, co my tu w kraju uważamy niemal za stały element krajobrazu, a więc owe napisy, rysunki, doszukiwanie się korzeni semickich u ludzi znanych z mediów, polityki lub estrady, nawet gdy oceniamy je jako przejaw nagannej ksenofobii, musi razić przybyszów z krajów, w których tego się nie spotyka. Nie może więc nas dziwić, że w ich oczach Polska postrzegana jest jako kraj antysemicki.

Żeby nie być gołosłownym, poza reprodukcją okładki książki zamieszczam zdjęcie zrobione w pociągu, którym latem minionego roku wracałem z Gdańska.

.
PS. Wstyczniowej "Odrze" z kolei ciąg dalszy "Dzienników na nowy Wiek" Jożefa Hena. Nie wiadomo, przez autora czy redakcje, wybrane zapiski z lat 2008-2013. Jak zwykle bardzo zajmujące refleksje o współczesnej Polsce,  w których pisarz często powraca do antysemityzmu,  widocznym od dziesięcioleci, ale jakby na nowo ostatnio się u nas odradzającym.