Nacjonalizm oczami antropologa

Wydarzenia ostatnich lat, różne marsze z pochodniami, dziwnymi sztandarami, pikniki z zamawianiem po pięć piw gestem jednej ręki skłoniły mnie do zapoznania się z istotą nacjonalizmu. Toteż na wolnych kilka dni od święta, które moja mama nazywała Matki Boskiej Zielnej do niedzieli, bo mieliśmy w bibliotece pranie wykładzin,. wziąłem pachnącą jeszcze świeżym drukiem książkę prof. Krzysztofa Jaskułowskiego "Wspólnota symboliczna : w stronę  antropologii nacjonalizmu" (Gdańsk : Katedra, 2012). Zaintrygowała mnie, gdyż autor analizuje przejawy tej ideologii najświeższymi wydarzeniami i zjawiskami w kraju, którymi żyliśmy - i  wciąż żyjemy - w ciągu ostatnich kilku lat. Analizie antropologa zostały więc poddane reakcje prawicowych publicystów i historyków na książkę Jana T. Grossa "Strach", stosunek prawicowych polityków do akcesu Polski do Unii Europejskiej, mitologizacja katastrofy smoleńskiej przez polityków PiS, wydarzenia związane z tzw. walką o krzyż przed pałacem prezydenckim, emancypacyjne dążenia mniejszości etnicznych (Kaszubów i  Ślązaków oraz tzw. stadionowy patriotyzm. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że na książkę składają się artykuły autora publikowane przez ostatnie dwa lata w pracach zbiorowych oraz czasopismach naukowych. Całość jest jednak spójna i gdyby nie pewne drobne powtórzenia oraz brak podsumowania trudno byłoby się tego domyślić.

Na ponad 200 stronach autor rozprawia się metodycznie z obiegowymi sądami i stereotypami o odwiecznym ponoć naszym narodzie spojonym wspólnymi symbolami, religią i językiem.. Powołując się na różnych autorów oraz własne dociekania dowodzi, że to coś, co nazywamy narodami i ideologia nacjonalizmu, to całkiem nowy "wynalazek", datujący się na lata po Rewolucji Francuskiej,  której sprawcy i ideolodzy uznali, że aby zapewnić więź wśród mieszkańców Francji, żeby identyfikowali się jako Francuzi trzeba ich nauczyć posługiwania się językiem ogólnopaństwowym, a za jego pośrednictwem skupić wokół pewnych wspólnych symboli, jak piękne karty historii, wielkich władców, symboli religijnych oraz pewnego kanonu literatury. Od wtedy też zaczyna się wyodrębnianie kultur narodowych Erupcję ideologii lokuje zaś na początku XX w., gdy nastąpiła eksplozja uczuć narodowych w postaci wybuchu wojny światowej, rozpadu imperiów w Europie Środkowej, w wyniku czego powstało wiele małych państw. Przywódcy powoływali się bowiem na odwieczne ponoć dążenia do wyzwolenia narodów z ucisku. Były to jednak wciąż ideologia wykształconych elit. Chłopi polscy jeszcze w okresie międzywojennym nie byli świadomi swej narodowości. Ilustruje to świetnie bohater powieści "Konopielka" Edwarda Redlińskiego, który pytany czy jest Polakiem, odpowiada, że jest tutejszy, z Taplar. Dopiero upowszechnienie oświaty, rozwój mediów, zwłaszcza elektronicznych, zrobiły swoje, gdyż dotarły do szerokich mas.. A że te karmią się stereotypami i prostymi symbolami, więc i współczesny nacjonalizm do nich się odwołuje, stając się ideologią dość powszechną, ale opartą na słabiutkich podstawach teoretycznych.

Ogólnie rzecz biorąc, autor wyróżnia dwa rodzaje nacjonalizmu: obywatelski (lub polityczny) i etniczny. ten pierwszy definiuje naród jako otwartą wspólnotę, opartą na lojalności wobec konstytucji. Więź między jego członkami polega na lojalności wobec pewnych fundamentalnych zasad istotnych dla danej wspólnoty. Każdy, kto ja deklaruje może uważać się za członka tak rozumianego narodu., niezależnie od korzeni, religii czy rasy. W nacjonalizmie etnicznym naród rozumiany jest zaś jako organiczna grupa społeczna, w której decydujące znaczenie ma ją czynniki pozapolityczne: pochodzenie, kultura, język, religia.. Jest więc grupą zamkniętą, z wyznaczonymi granicami,a przynależność do niej nie jest zależna od woli jednostki. Sprawia to, że takie pojmowanie narodu i taki bazujący na tym pojęciu nacjonalizm bywa źródłem dyskryminacji, przesiedleń czy czystek etnicznych.

Trudno tu o bardziej szczegółową relację z lektury. Warto jednak po nią sięgnąć, żeby idąc za myślą autora, sprawnie operując metodą naukową oraz barwną polszczyzną poznać istotę nacjonalizmu a la polonaise i jego przejawy w tak ekscytujących nas wydarzeniach i zjawiskach jak organizowane przeżycia zbiorowe po katastrofie smoleńskiej, propagandę przeciw akcesowi do Unii, bo skończyć się może czwartym czy piątym rozbiorem Polski, móc ze spokojem podejść do problemu autonomii Śląska a także poznać mechanizmy społeczne związane z wielkimi międzynarodowymi imprezami piłkarskimi.

Więc na koniec próbka narracji w tej ostatniej wprawie: "Wystarczy zatem wywiesić flagę na balkonie, założyć koszulkę reprezentacji, zasiąść przed telewizorem w biało-czerwonych kapciach i chłonąć wrażenia. Poczucie tożsamości narodowej zostaje sprywatyzowane, skomercjalizowane i sprowadzone do indywidualnego stylu życia, który ma niewielkie polityczne znaczenie".